Osmanlı İmparatorluğu’nda Niş Valisi olan Mithat Paşa, çeşitli alanlarda başarılı çalışmalar yaparken bu çalışmaları sırasında; çiftçilerin içinde bulundukları zor koşulları da görmüştü. Çiftçilerin, özellikle tefecilerin elinden kurtarılması gerekiyordu. Bunun için devletin yardım etmesi ve aynı zamanda halkın da bu harekete katılması ve desteklenmesi lazımdı.  Mithat Paşa,  bu düşünce ile 1863 yılında çiftçilerin oluşturduğu kaynakla, devlet himayesinde “Memleket Sandıkları” denilen ulusal bankacılığın ilk örneği olarak sistemi kurdu.

1867 yılında Memleket Sandıkları Nizamnamesi’nin yayınlanmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun her yanında Memleket Sandıkları yayıldı.  Zaman içerisinde Memleket Sandıkları’nın merkezi hükümetin denetiminde daha verimli olacağı ve karşılaşılan olumsuzlukların giderilebileceğini düşünen hükümet, yeni bir oluşumla “Menafii Sandıkları”nı kurdu. Bu sandıklar, çağdaş bir yapıya kavuşturularak 15 Ağustos 1888 tarihinde resmen “Ziraat Bankası” adını aldı ve hissedarların payları da bu bankasının sermayesi oldu.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde hem siyasetçi, hem çiftçi hem de bir entelektüel olarak damgasını vuran kişilerden biri olan Yahya Sezai Bey de Ziraat Bankası’nın Çanakkale’den hissedarı ve tek genel kurul üyesidir. Dönemi hatırlamak için bir an geriye dönelim ve ülkenin durumuna bakalım.

Mondros Ateşkes Anlaşması imzalanmış Osmanlı Hükümetleri İtilaf Devletleri’nin yüksek komiserlerine (İstanbul’daki bir bakıma genel valileri) yaranmak için iki yol izlemeye başlamışlardı. Bunlardan birincisi, İtilâf Devletlerinin güvenini kazanmak ve İttihat ve Terakki Partisi’ni suçlayarak savaş sorumluluğunu onun üzerine atmak, ikincisi; İtilâf devletlerini kızdıracak olay ve davranışlardan daima kaçınmak ve bu düşünceye paralel olarak da ülkede yaşayan Gayrimüslimlere yapılan muamelelere dikkat etmek ve özen göstermekti.

Osmanlı Hükümeti, İtilâf Devletlerinin güvenini kazanmak için “İnceleme Komisyonları” oluşturmuştu. Bunlar savaş sırasında yapılan yolsuzlukları araştıracaklardı. Bu kapsamda Anadolu’da on vilâyete müfettişler gönderilmişti. Müfettişler Ermeni ve Rumlar üzerinde baskı olup olmadığını araştıracaklardı. İttihat ve Terakki mensuplarından suçlu olanlar varsa cezalandırılacak ve bu suçlular İstanbul’da kurulacak mahkemelerde yargılanacaktı. 21 Aralık 1918 tarihinde Padişah Vahdettin, Osmanlı Mebusan Meclisi’ni süresiz olarak kapatmıştı. İstanbul’da Balkan Savaşları dönemini anımsatan parti kavgaları görülmeye başlanmıştı. Genel olarak İstanbul Hükümeti Hürriyet ve İtilâf Partisi’nin denetimi altına girme yolunda idi. Ülkede adeta bir “İttihat ve Terakkici avı” başlatılmıştı.

Böyle bir ortamda II. Abdülhamit’in Mabeyn Katiplerinden olan Çanakkaleli Yahya Sezai Bey, bazı İttihat ve Terakki üyelerine sahip çıkmıştı. Bunlardan birisi de gazeteci Muhittin (Birgen)’di. Yahya Sezai Bey, Muhittin Bey’in babasının okuldan arkadaşıydı. İttihat ve Terakki’nin yayın organlarından Tanin gazetesinin başyazarlarından olan Muhittin Bey, İttihatçı avı başlatıldığında Üsküdar’ın bir tepesinde sadece kadınların yaşadığı bir evde saklanmaya başlamıştı. Bundan haberdar olan Yahya Sezai Bey, bir gün Muhittin Bey’in evine giderek Muhittin Bey’in ailesine “(Muhittin) nerede saklanırsa saklansın rahatsız olur. Hiç durmasın bizim Kuruçeşme’de yalıya gelsin, oradaki rahatı bir yerde bulamaz!” demiş ve Muhittin Bey’i korumayı üzerine almıştı.

Bu haberi alan Muhittin Bey, ertesi akşam karanlık bastıktan sonra Beşiktaş’a geçmiş oradan da Kuruçeşme’de daha sonra kömür deposu yapılan yalıya ulaşmıştı. Böylece Muhittin Bey, adeta özgürlüğe kavuşmuştu.

Yahya Sezai Bey, o sırada Kuruçeşme’deki yalısında pek bulunmuyordu. Genellikle Ezine’deki çiftliğinde zamanını geçiriyordu. Yalıda küçük kızı ile ninesi vardı. Onunla beraber Amerikan Koleji’nde okuyan bir arkadaşı İstanbul’dan okula gidip gelmek zor olduğu için genellikle yalıda misafir olarak kalıyordu. Yahya Sezai Bey, Ezine’deki çiftliğinden Kuruçeşme’ye geldiği zamanlar yalının işleri ve çocuklarının eğitimiyle meşgul oluyordu. Yahya Sezai Bey’in en önemli uğraş alanlarından birisi de “Alfabe’nin Islahı” konusuydu. Buna özel bir önem vermekteydi. Hatta Yahya Sezai Bey, 1922 yılında “Doğru İmlâ” adıyla bir kitap yayınladı. Eserde Yahya Sezai Bey, Türkçe kelimelerin imlasında Arapça ve Farsça kelimelerin imlasından farklı işaretlerin kullanılmasını savunmaktadır. Bu amaçla kitabının sonunda “Doğru İmla Alfabesi” diye bir bölüm ilave etmişti.

Mütarekenin başlangıcından bir süre sonra Yahya Sezai Bey’in Kuruçeşme’deki yalısını İngilizler işgal etmek istemişlerdi. Bunun üzerine II. Abdülhamit’in Mabeyn Katibi Yahya Sezai Bey gerekli girişimleri yapmış, kızının da Amerikan Koleji’nde okuması dikkate alınarak yalının işgalinden vazgeçilmişti.

İstanbul’daki İtilaf Devletleri Yüksek Komiserleri nezdinde bile bu kadar etkili olabilen Yahya Sezai Bey, daha 2 Temmuz 1903 tarihinde Tümgeneral Hüseyin Hüsnü, Tevfik Fikri, Tahsin Rıza, Mehmet Fehmi, Abdurrahman Karacaviran Köyü Ilıcadere mevkiinde beş bin dönümlük sahada krom, Çamyurt Köyü çevresinde demir, bakır, simli kurşun ve kalay madenlerini araştırmak üzere ruhsat almıştı ve 1920’lere kadar bölgedeki madenleri işletme ruhsatı elde etmişti. Yahya Sezai Bey, sadece bu maden ruhsatıyla yetinmemiş Biga’nın Hisarlı Köyü ve Lâpseki’nin Güreci Köyü’nde bulunan linyit madenlerinin işletme ruhsatlarını da 11 Mayıs 1905 tarihinde Hasan Hakkı ve Mehmet Nuri Beylerle birlikte almıştı. Bu ruhsatı 5 Mayıs 1918 tarihinde yenilemiş ve sözkonusu madenlerin ruhsatları cumhuriyet döneminde bizzat Mustafa Kemal’in başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu kararı ile 26 Ocak 1927 tarihinde feshedilmişti.

1919 yılı sonlarında Osmanlı Mebusan seçimlerinin yapılmasına karar verilmişti. Çanakkaleli Yahya Sezai Bey, seçimlerde Kale-i Sultaniye’den (Çanakkale) aday olmuş ve mebus seçilmişti. Meclisin 3 Şubat 1920 tarihli oturumunda Meclis’te oluşturulan komisyonların hızlı iş görebilmeleri için komisyon üye sayısının onbeşten ona indirilmesini öneren bir takrir vermişti. 12 Şubat’ta Abdullah Azmi Bey’le birlikte verdiği başka bir önergede ise geçen Meclis’in fesh edilmesi sonucu yarı kalan “Harp Kabinelerinin Divanı Aliye verilmesi”(Savaş Dönemi Hükümetlerinin Yüce Divanda yargılanması) ve kalan yargılamaların sürdürülmesini istemişti.

Yahya Sezai Bey, 3 Kasım 1920 tarihinde Halkalı Yüksek Ziraat Okulu Eski İkinci Müdürü ve aynı zamanda Fransız Bilimler Akademisi (Acadmie des Sciences) Öğretim Üyesi Cevat Rüştü Bey, Kastamonu Eski Mebusu Şükrü Bey ve Karesi (Balıkesir) Eski Mebusu Abdülaziz Mecdi Bey’le birlikte İstanbul’da Türkiye Zürra Fırkası’nı kurmuştu.  Türkiye Zürra Fırkası’nın bir de “Yeni Ziraat Gazetesi”  adıyla yayın organı mevcuttu. Sezai Yahya Bey’in, kısa bir süre sonra 21 Kasım 1920 tarihinde partinin amaçları konusunda İkdam gazetesinde bir söyleşisi yayınlanmıştı.  23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldığında Sezai Yahya Bey, Ankara’ya gitmedi ve özel işleriyle meşgul oldu. Cumhuriyet döneminde Ezine’deki çiftliğinde tarımla uğraştı.

Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası’nın hissedarlarından biri olan Yahya Sezai Bey, bankanın genel kurul üyelerinden birisiydi. Çanakkale Vilayeti’nden sadece Belediye Başkanı Veli Namık (Yaşin) Bey ile Ziraat Odası Başkanı Nazım (Demircioğlu) vardı.

Bugün maalesef son Osmanlı Mebusan Meclisi Kale-i Sultaniye (Çanakkale) milletvekili, madenci, çiftçi, Türkiye Çiftçiler Partisi kurucusu, Ziraat Bankası ortaklarından Çanakkaleli Yahya Sezai Bey’i pek de hatırlayan yok gibidir. Yahya Sezai Bey, dostlarının zor anlarında onları arayıp sormayı ve hatırlamayı kendisine temel prensip edinmiş ve yaşamı boyunca kendine has özellikleriyle çalışmalarında daima muvaffak olmuştu. Çanakkale’den bir Yahya Sezai Bey geçmişti.