2009 yılı Yaz mevsimiydi. Ankara’dan Dışişleri Bakanlığı’ndan bir telefon geldi. Telefondaki yetkili 2005 yılında Başbakanımızın Avustralya seyahati sırasında Avustralya ve Türkiye Başbakanları’nın inisiyatifi ve Yeni Zelanda Başbakanı’nın desteğiyle Gelibolu Savaş Alanlarında bilimsel bir çalışma yapılmaya karar verildiğini belirterek projenin tarafları olarak Çanakkale 18 Mart Üniversitesi (Türkiye), Melbourne Üniversitesi, Avustralya Gazi İşleri Bakanlığı ve Yeni Zelanda Kültür ve Tarihi Miras Bakanlığı’nın ortak bir çalışma yapacağını belirterek beni Ankara’ya Bakanlığa davet ediyordu. Bu davet, Antonio Sagona ile dostluğumun da ilk temel taşını oluşturdu. Ankara’da farklı kurum ve kuruluşların temsilcilerinin katılımıyla Dışişleri Bakanlığı’nın koordinesinde yapılan toplantıdan  “Anzak (Arıburnu) Savaş Alanı Üzerine Türkiye, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın Ortak Tarihsel ve Arkeolojik Araştırması Projesi”ne başkan olarak seçildiğim ve bu çalışmayı yapacağım bildirildi.

2009 yılı Ekim ayında Avustralyalı ve Yeni Zelandalı bilim adamları Büyükelçilerinin temsilcilerinin de katılımıyla Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nde bizimle bir araya gelerek “Anzak (Arıburnu) Savaş Alanı Üzerine Türkiye, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın Ortak Tarihsel ve Arkeolojik Araştırması Projesi”nin ne şekilde yapılacağı konusunda görüşmüşlerdi. Bu görüşme Sagona ile ilk karşılaşmam oldu. Antonio Sagona, ilk tanışma sırasında oldukça cana yakın ve bir Akdeniz’li görüntüsündeydi. Yapılan görüşmeler sırasında çalışma alanının Lozan Antlaşması’nın 129. Maddesinde belirlenen ekli 3 nolu haritada belirlenen sahada yapılması konusunda mutabakata varılmıştı. Gerekli prosedürlerin tamamlanmasından sonra 2010 yılındaki çalışmalara 15 Ekim tarihinde başlamıştık. Tony, çalışmanın arkeolojik kısmını üstlenmişti. Her gün sabah nereden başlayacağımıza karar veriyorduk. Akşam de günün değerlendirmesini yapıyorduk.  

15 Ekim 2010’da başlayan 2010 yılı çalışmaları, 30 Ekim 2010 tarihinde tamamladık. Bu beş yıl sürecek olan çalışmamızın başlangıcıydı. Hava koşulları bölgede geçmiş yıllara göre çok şiddetli sağanak yağmurlu geçmesine rağmen sadece bir gün araziye çıkamamıştık. Gökten bardaktan boşanırcasına yağmur yağarken, bir de ağaçlar arasında ağaçların dallarındaki yağmur damlaları bizi ikinci kez ıslatıyordu. Antonio Sagona ve ekibimiz yağmura, yerin kayganlığına ve pek çok kez yerlerde yuvarlanmalara rağmen çalışmamızı kazasız ve hastalıksız tamamladık. Ekibimizde ilk yılda Türkiye’den ben ve bir arkadaşım vardı. Ekipte Türk askeri temsilci olması protokolde bulunmasına rağmen maalesef katılan olmadı. Avustralya’dan gelen Prof. Dr. Antonio Sagona, Melbourne Üniversitesi’nde Arkeoloji profesörüydü. Türkiye arkeolojisi hakkında büyük bir deneyimi vardı. Büyüktepe Höyüğü’nde (Bayburt) ve Sos Höyük’de (Erzurum) 1990 yılından 2002 yılına kadar kazı çalışmaları yürütmüş ve saha araştırmaları yapmıştı.  Ancient Turkey, Londra, 2009’da (Paul Zimansky ile birlikte) dâhil olmak üzere beş kitap yazmış, başka altı kitabı derlemiş ve birçok makale yazmıştı. Antika Meraklıları Topluluğu’nun (Londra) ve Avustralya Beşeri Bilimler Akademisi’nin üyesiydi.

Ekibimizin diğer üyelerinden Chris Mackie, Melbourne Üniversitesi’nin Klasik Dönem ve Arkeoloji Merkezi’nde doçentti. Tarih, malzeme kalıntıları ve arkaik ve klasik dönem edebiyatının da içinde olduğu birçok konu üzerine kitaplar ve makaleler yazmıştı. Son dönemlerde, üzerine bir de kitap yazdığı 1915 yılındaki Çanakkale Savaşı konusunda çalışmakta ve yayınlar yapmaktaydı.

Simon Harrington, 39 yıl hizmet verdiği ve Tümamiral rütbesine yükseldiği ordudan 2002 yılında emekli oldu. Emir komuta, personel yönetimi, eğitim ve liderlik, stratejik gelişim ve lojistik üzerine büyük deneyimleri vardı. 1987/ 88 yıllarında HMAS CANBERRA ve 1992 /93 yıllarında HMAS ADELAIDE Güdümlü Roket Fırkateynleri’nin ( FFGs ) komutanlıkları yaptığı deniz hizmetlerinden bazılarıydı. Ordudan ayrıldıktan kısa bir süre sonra, başta milli güvenlik konuları olmak üzere danışmanlık görevi üstlenmişti. 2003 yılında Ülkeye Geri Dönme Komisyonu’nun Hizmet Üyesi (Service Member of the Repatriation Commision) olarak, 2004 yılında ise Askeri Rehabilitasyon ve Tazminat Komisyonu’nun (Military Rehabilitation and Compensation Commision) ilk üyelerinden birisi olarak göreve getirilmişti. 2007 yılının başlarında bu komisyonlardan emekli olmuş ve danışmanlık hizmetlerine geri dönmüştü. Çalışmaya başlandığında Avustralya Savaş Anıtı’nın müşaviriydi.

Dr. Richard Reid’in hükümet projeleri için tarih araştırmaları yapma konusunda önemli bir deneyimi vardı. 1997 yılından 2007 yılına kadar Gazi İşleri Bakanlığı’nda (Department of Veterans’ Affairs) Kıdemli Tarihçi olarak on yıl boyunca hizmet vermişti ve çalışmanın başladığı 2010 yılında küratörlüğünü yapacağı büyük bir serginin olacağı Avustralya Ulusal Müzesi’nde geçici görevdeydi. Geçmiş deneyimleri arasında Avustralya Savaş Anıtı bünyesinde tarihçilik ve müze eğitimciliği ve Avustralya Hükümeti sergilerinde küratörlükler bulunmaktaydı. Dr. Reid, 1915 yılındaki Çanakkale Savaşıyla ilgili olarak, her yıl Anzak Günü şafak töreninin düzenlendiği Anzak Anma Alanı’na gelen ziyaretçilere tarihsel bilgilerin sunulduğu on panel için metinler yazmış; Avustralya hükümetinin Çanakkale Savaşı’yla ilgili internet sitesi olan anzacsite.gov.au için araştırmalar yapmış ve sitenin metninin büyük kısmını yazmış; ve Avustralya hükümeti için Gallipoli 1915 ve The Anzac Walk: Gallipoli in a Day’in de içinde olduğu birçok metin yazmıştı. Dr. Reid, Gelibolu yarımadasını birçok kereler ziyaret etmişti ve savaş alanında düzenlenen turlarda rehberlik yapmıştı. Aynı zamanda Avustralya hükümetinin finanse ettiği Australians at War belgesel serisi için de tarih danışmanlığı yapmıştı. Dr. Reid’in Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden doktora diploması vardı.

Dr. Ian Mcgibbon Onzm, Yeni Zelanda’nın başkenti Wellington’daki Kültür ve Kültürel Miras Bakanlığı’nda (Savaş Tarihi konusunda) Genel Yayın Yönetmeni’ydi. Yeni Zelanda’nın uluslararası ilişkileri ve askeri tarihi konusunda uzman olan Dr. Mcgibbon, çalışmaya başlanacağı sırada içinde Yeni Zelanda’nın Kore ve Vietnam savaşlarına katılışının resmi tarihi olan Oxford Companion to New Zealand Military History, Auckland, 2000 ve Gallipoli: A Guide to New Zealand Battlefields and Memorials, Auckland, 2005’in de bulunduğu onaltı kitabın yazarlığını veya yayın yönetmenliğini yapmıştı.

Dr. Jessie Birkett-Rees 2009’da Archaeological Landscapes of Transcaucasia başlıklı doktora teziyle Melbourne Üniversitesi’nden doktora diploması almıştı. Coğrafi Bilgilendirme Sistemi (GIS) ve verilerin dijital ortamda değerlendirilmesi konusunda uzmandı. Türkiye, Gürcistan ve Kanada’da arkeolojik saha çalışmalarına katılmıştı.

Aleks Michalewicz, Melbourne Üniversitesi’nde arkeoloji üzerine doktora eğitimine devam etmekteydi. Gürcistan’da arkeolojik saha çalışmalarına katılmıştı ve Gürcistan ve Transkafkasya’daki Geç Roma döneminin arkeolojisine odaklanan araştırmaları vardı.

Sarah Midford, Melbourne Üniversitesi’nde klasik dönem ve arkeoloji üzerine doktora eğitimine devam etmekteydi. Avustralya’nın ulusal kimliğinin inşasında klasik dünya ve Avustralya arasındaki kültürel kesişime odaklanan araştırmaları vardı. Avustralya’nın 1915 Çanakkale Savaşı’ndaki temsiliyle özellikle ilgilenmekteydi.

Abby Robinson, Melbourne Üniversitesi’nde klasik dönem ve arkeoloji üzerine yüksek lisans eğitimine devam etmekteydi. Bilgilerin dijital ortama aktarılması ve veritabanlarının oluşturulması ve korunması üzerine büyük yeteneği vardı. Gürcistan ve Türkiye’deki British Institute’da çalışmış ve bu ülkelerde arkeolojik saha çalışmalarına katılmıştı.

Başkanlığını yaptığım “Anzak (Arıburnu) Savaş Alanı Üzerine Türkiye, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın Ortak Tarihsel ve Arkeolojik Araştırması Projesi” ekibi kısa sürede o kadar birbiriyle kaynaktı ki, yıllardır birbirini tanıyan dostlar ve arkadaşlar gibiydi. Tony Sagona, ekibin Avustralyalı üyelerini iyi bir biçimde organize etmişti. Ekibimizin tek Yeni Zelandalı üyesi olan Dr. Ian Mcgibbon ise adeta ekibin neşe kaynağıydı. İlerlemiş yaşına rağmen savaş alanlarında savaştan kalan yerleri bulmak, flamaları dikmek onun için bir hayat kaynağıydı. Her gün üstü başı bu heyecandan dolayı yırtılıyor. Kolları, ayakları, yüzü ve vücudunun pek çok yeri çiziliyor hatta kanıyordu. Pantolonu ve gömleği defalarca yırtılmıştı. Sayısız defalar düşmüştü. Ama Dr. Ian’ın bu heyecanı çalışmamızın sonuna kadar hiç eksilmedi ve hatta giderek arttı.

Tony ise her şeyi titizlikle ve sabırla fotoğraflıyor, kayıtlarının tutulması için Aleks’e, Sarah’a ve Abby’e bilgiler veriyordu. Jesse ise harita ve krokilerini çıkarıyordu. Ben, Richard ve Ian savaş alanlarındaki tespitleri arşiv haritaları üzerinden yorumladıktan sonra arazide renkli flamalarla tespit edip gerekli ölçümlerin yapılması için keşif çalışmalarını yapıyorduk. Arazide bulunan siper hatları, zeminlikler, yaşam mahalleri, savaş sırasında kullanılan önemli noktaları ve savaş malzemelerin bulunduğu yerlerdeki yoğunluklarının yorumlamaları ise belirli aralıklarla yaptığımız tüm ekibin katılımıyla yapılan toplantılarda tartışıyorduk.

Arazide çalışmalarımız beş yıl boyunca böyle devam etti. Ekibe ileriki yıllarda Reyhan Körpe ve Ersümer Karanfil de katıldı. Kış sezonunda arşiv çalışmaları ve okumalar yapıldı. Her yıl yapılan çalışmaların analizleri sürdü. 2013 yılında Melbourne ve Canberra’daki Arşivlerde ayrıca çalışma yapmak üzere Avustralya’ya Reyhan Körpe arkadaşımla gittik. Tony, bu çalışmaları ve izinleri koordine etti ve gerekli tüm kolaylıkları kendi işlerinden vakit ayırarak yaptı.

Çalışmanın sergisini yapmak üzere Melbourne’deki sergi yerine birlikte gittik. O sırada Melbourne Başkonsolosu olan değerli dostum Mehmet Apak, bize ve Avustralyalı çalışma arkadaşlarıma büyük bir jest yaptı. Sadece üye olanların alındığı “Melbourne Clup”ta güzel bir yemek verdi ve sergiye destek için elinden geleni yapacağını belirtti. Tony ve diğer arkadaşlar bundan çok mutlu oldular. Hatta ertesi günü açıkça başka arkadaşlarının yanında da söylediler.

Tony ile çalışma haricinde sürekli olarak yazıştık ve 2016 yılında Cambridge University Press’ten yayınlanan kitabımızın her satırını defalarca tartıştık, konuştuk ve gözden geçirdik. Tam kitabımız bitti ve baskıya verildi. Dostum Tony Sagona bana bir mesaj yazdı ve doktora kontrol için gittiğini ve kan değerlerinin çok yüksek çıktığını belirterek, çalışmamızla ilgili olarak katılacağı sempozyuma gidemeyeceğini, tüm derslerini bıraktığını ve dinleneceğini söyledi. Sevgili Tony kansere yakalanmıştı. Düzenli olarak yazıyordum ve durumunun durağan olduğunu belirtiyordu. En son yazışmamızda eşi Claudia’nın yardımıyla çalışmalarını toparlayacağını belirtmişti ama bunu yapamadı.

Arkadaşım, Antonio Sagona’nın Türkiye ve Anadolu coğrafyası ile ilgili olarak verdiği dersler oldukça ilgi uyandırıcı ve dikkat çekiciydi. Aklımda kalan bazılarını hemen belirteyim: “Truva ve Hititler”, “Karasunun Ötesi”, “Kuzeydoğu Anadolu’da Arkeoloji”, “Assryia’nın Komşusu: Urartu Anadolu Demir Çağ Krallığı”, “Doğu Türkiye’deki Son Arkeolojik Çalışmalar”, “Truva Hazineleri: Homeros’un Masal Kenti’ni Ararken”, “Sos Höyük’deki Son Çalışmalar”, “Erken Türkiye: Yaylalardan Görünüş”, “Antik Anadolu’da Arkeolojik Bulgular”, “Nemrut’daki Tanrılar: Commagene’nin Krallığı”, “Yukarı Fırat’ın Doğusundaki Yerleşimler ve Toplumlar” ve “Dünyanın İlk Tapınakları” dır.

Prof. Dr. Mehmet Özdoğan; sevgili dostum ve arkadaşım Antonio Sagona’nın Paul Zimansky ile birlikte kaleme aldığı eseri için; “Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri” adlı eseri için “1968 Keban Baraj Alanı kurtarma kazılarının getirdiği ivme ve heyecan giderek tüm ülkeye yayılmış ve Türkiye’de bir “arkeoloji patlaması” yaşanmıştır. Türkiye halen, bölgesinin arkeolojik bakımdan en az araştırmış ülkesi konumundadır; bazı bölgelerimizin geçmişiyle ilgili hiçbir bilgimiz olmadığı gibi, ülkemizin topraklarında gelişen birçok özgün kültürü de ancak yeni yeni tanımaya başladık. Araştırmaların bu kısıtlılığına karşın son 20-30 yıl içinde ortaya çıkan sonuçlar, dünya uygarlığının gelişim sürecine bakışımızı tümüyle değiştirecek kadar önemli ve çarpıcı olmuş, düşünce sistemimizi zorlamaya başlamıştır.

Uzun yıllar Anadolu ve çevresindeki ülkelerde çalışmış olan meslektaşlarımız Antonio Sagona ve Paul Zimansky, ortaya çıkan yeni bulguların ışında Anadolu ve Trakya’nın tarihöncesi ve ön tarih dönemlerini ele alarak yeniden değerlendirmiş, Anadolu’nun uygarlığın gelişim süreci açısından taşıdığı önemi vurgulamışlardır” diye değerlendirmektedir.

Sevgili dostum ve arkadaşım Prof. Dr. Antonio Sagona’yı maalesef kaybettik. O, bilim dünyasının ışığı, öğrencilerinin ideal hocası, çalışma arkadaşlarının sabır abidesi ve yardımsever meleğiydi. Sagona’nın son çalışması birlikte yaptığımız “Anzak (Arıburnu) Savaş Alanı Üzerine Türkiye, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın Ortak Tarihsel ve Arkeolojik Araştırması Projesi” oldu ve Türkiye’de ve dünyada büyük yankı uyandıran “Anzac Battlefield: A Gallipoli Landscape of War And Memory” adlı eserdi.

Çanakkale ve Türkleri çok seven değerli arkadaşım Prof. Dr. Antonio Sagona, 7 Temmuz günü saat 12.30’da Melbourne’de yapılan dini törenden sonra aile mezarlığında ebedi istirahatgahına uğurlanacak. Arkadaşım Prof. Dr. Chris Mackie, ekibimiz adına bir konuşma yapacak. Richard, Simon, Abby, Jesse, Sarah, Aleks, Ian ve diğer arkadaşlarımda Tony’nin son yolculuğunda orada olacaklar.

Söylenecek ve yazılacak pek çok şey ama son olarak Tony; seçkin bilimsel çalışmalarınla dünya durdukça insanlığı aydınlatacaksın. Öbür dünyada da ışığın Türkiye’de ve Gelibolu’daki çalışmaların olsun. Gelibolu’nun rüzgârı, güneşi ve dalgalarının seni asla yalnız bırakmayacağına inanıyorum, sevgili arkadaşım, rahat uyu.